WAT IS EEN REPUBLIEK?

Een republiek is een staat waarvan het staatshoofd niet door erfopvolging wordt aangewezen, maar op een of andere manier wordt verkozen. De hoogste macht ligt hierdoor bij één of meer personen, die de macht via het volk (democratie), het parlement of via een staatsgreep of als buitenlandse bezettende macht in handen gekregen hebben. Een republiek kan volgens Montesquieu zowel een democratie als een aristocratie zijn.

Het Nederlandse woord republiek komt via het Franse république van het Latijnse res publica (lett. 'zaak van het volk', dat je moet lezen als 'staat'), dat later één woord werd (respublica). Het streven naar een republiek heet republicanisme, iemand die streeft naar een republiek heet een republikein.

Tegenwoordig is het staatshoofd van een republiek een president. In het verleden werd dat nog weleens anders gezien. Tot in de 19e eeuw werd een republiek vooral gezien als een staatsvorm, naast de monarchie, democratie en aristocratie. Dit kwam voornamelijk door de voorbeelden uit het verleden. Bij elk van de staatsvormen was een klassiek voorbeeld te bedenken en een republiek had zijn voorbeeld in de oude Romeinse Republiek. Deze voorbeelden dicteerden bovendien hoe de staatsinrichting was. Staatsinrichting en staatsvorm waren in feite synoniem. De staatsinrichting bepaalde de staatsvorm en een staatsvorm kende een vastgelegde staatsinrichting. Dat er in de eigen tijd ook republieken waren, zoals de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden en Zwitserland, werd gemakshalve vergeten. Of beter gezegd, in de klassieke Oudheid kwamen deze vormen niet voor en werden daarom als minderwaardig beschouwd.

Dat in de 18e en 19e eeuw de oude Romeinse republiek als voorbeeld diende bij het inrichten van een republiek is tegenwoordig o.a. nog te vinden in de benamingen van sommige overheidsfunctionarissen in Frankrijk, zoals "prefect". Maar ook in de Verenigde Staten, waar de president niet direct gekozen wordt door het volk maar door de kiesmannen. Deze kiesmannen zijn een soort equivalent van de Romeinse volksvergadering, en uiteraard is er in de Verenigde Staten de Senaat. Ook na de Spaans-Amerikaanse onafhankelijkheidsoorlogen maakte Simón Bolívar bij de inrichting van de staat gretig gebruik van het voorbeeld van Rome, zowel in staatsinrichting als in benamingen van functionarissen.

Tegenwoordig wordt een republiek niet meer gezien als een staatsvorm met 'verplichte' staatsinrichting, maar vooral als tegenhanger van een monarchie. Een republiek heeft daarom meestal een president als staatshoofd, maar dat is niet per se zo. De oude tegenhanger democratie wordt nu opgevat als equivalent van algemeen kiesrecht. Beide staatsvormen, monarchie en republiek, kunnen democratisch zijn, maar beide kunnen dat ook niet zijn. Praktisch bepaalt de titel van het staatshoofd in welke categorie een land valt. Zo wordt Maleisië doorgaans niet als republiek gezien, hoewel de opvolging van het Maleisische koningschap niet zoals elders wordt overgeërfd maar door gekozen koningschap tot stand komt. Andersom worden dictaturen waarin de macht van vader op zoon is doorgegeven, zoals Noord-Korea, de Democratische Republiek Congo en Togo, wel als republiek aangeduid. Het verschil tussen een republiek en een monarchie is soms dan ook weinig meer dan een verschil in titulatuur en traditie. Wanneer een land een republikeinse staatsvorm heeft die echter niet door de bevolking en/of politieke elite wordt gesteund, spreekt men van een republiek zonder republikeinen.